|
[Tèxtes]
[Seguida] |
Joan-Francés BlancOnzadas1995Premiat au VI concors literari Mn. Josèp Condó Sambeat de la Val d'Aran (1995), estot publicat en lo liberòt Paraules dera tèrra, colleccion Garona, ed. Pagès, Lhèida, 1996 JOSÈP11 de novembre de 1912.Lo solelh es per trescolar. La nuèit va tuar la claror freja d'aquel jorn de davalada. Torni de curar qualques valats del costat del ròc bèl que senhoreja sul vilatge. Ai vista la Maria de Riutòrt que gardava las fedas. Es del meu temps mas la díson promesa al Jacme Azaïs. Pr'aquò avèm parlat qualques minutas, pas tròp sarrats l'un de l'autre. Per díser de far pas desparlar qualques vielhas del vilatge, que ba sabon tot sens ba véser. Sabi çò qu'arribèt als autres dos, i a un detzenat d'annadas, se deguèron maridar alara que las familhas èran contra, perqué doas o tres meninas los avián vistes, de l'autra part del ròc, la que se vei pas del vilatge que ne bolègan pas pr'aquò...Sabi pas, a l'ostal, çò que vòlon far de ieu. L'ainat, Joan Loís, que li disèm Loís, aurà la bòria. Me caldrà trobar un autre trabalh. Poirai pas viure sonque dels panièrs que fau l'ivèrn. Me caldrà partir luònht d'aicí. Sens la Maria, de tota faiçon. A los uòlhs negres coma los de sas fedas. Doces coma la lana d'aquelas. Mas sabi pas mai qu'aquò contar de causas a las filhas. A l'escòla la regenta me disiá de brave pichon. Coneissiá e apreniá las causa sens pena mas, sortit de la tèrra, i me caliá demorar, per adujar lo paire que ven de far sos 58 ans. Soi pas pressat de davalar duncas al vilatge. L'ostal nòu es pasmens mai caud, mai nòstre que l'ostal vièlh qu'acabèron de desrocar l'an passat. Mon grand, Jacme, aviá fach un maridatge dels riches. Las tèrras que fasián la verquièra de la nòvia, e mai las que s'èran crompadas après avián permés al paire de viure melhor. E ara se deu demandar cossí farà ambe tres filhs e quatre filhas. Ieu, dins los uòlhs ai los uòlhs de Maria. Me balha una mena de maucòr que benlèu se'n garís pas. Una dolor pichona mas estadissa. Un fissal al còr, una calor als uòlhs, un fuòc a las gautas tre que la vesi. Una vergonha benlèu tre que pensi als mots del capelan sul pecat mai grand e suls pecats pichons. Es benlèu la calor de l'infèrn que me caufa las gautas, que me tafura e me fa quilhar d'autras parts del meu èstre. Es benlèu quicòm mai mas dempuèi dos ans que ne parlèri als Condominas gausi pas pus contar de causas aital, per díser que los autres se trufèsson pas de ieu. Ai 16 ans.
LEONARD11 de novembre de 1917.Fa 18 meses que lo cabdèt partiguèt per la guèrra. 18 meses, censat, tanben, que l'ainat li es mòrt. Desaparegut, al mes de març. Mòrt per França, al mes de mai. Lo portur nos menèt doas letras a l'encòp. La darrièra de l'ainat, e l'anóncia de la mòrt. Èra ambe lo conse. Lo conse pòrta-dòl. Cinc còps ja èra davalat al vilatge. Combas, Azaïs, Suc, Combas encara, Azaïs tornar. Qualques meses encara, e seràn totas las femnas del vilatge negrevestidas, dòlportairas, còrmacadas. Totes los paires tròp vièlhs començaràn a se díser que benlèu, se Dieu ba vòl, farà pas mestièr de mandar lo cabdèt se cercar un trabalh a Tolosa, a Besièrs o a París. Los autres son tanben amondaut, dins la losa, dins la fanga. Dins lo freg, la nèu e lo tòr.Per l'ivèrn serai ieu al caud, en cò del fustièr, tota la setmana. Lo paire me diguèt que l'ainat tornariá plan. Mas ara l'ainat es pas pus lo Loís. Es lo Josèp. Fa pas que nos escriure que tot va plan, que serà benlèu aquí per Nadal, que ambe la crotz de guèrra que ven de se ganhar, li seràn atorgats qualques dètz jorns. Fasiá freg, al començament del mes, la nèu gelava ja la losa e l'aiga que los soldats i dormián dedins, dempuèi tant de temps. Lo fraire passèt per un bòsc que s'i devián acessar los alemands. Ambe dos companhs, Marquet que veniá de Lauragués, Tucòu que sortiá de Bearn. Dos companhs qu'amb eles parlava francés. Per díser de macar pas lo sergent, sortit de Normandia, que malparlava sovent, al començament, sus sa lenga de negres mal blanquits, sortits de la losa pels regents de la Republica. S'èra rebecat lo Marquet, li aviá revirat que ara èran tornats dins la losa mercé a la meteissa Republica... mas aviá fach dos jorns de preson. Un crane sergent, lo Lefebvre. Una montanha d'òsses, un gigantàs que sa votz s'entendiá tanben dins lo fuòc de las batalhas. Un republican, un roge disiá Ducoüedic, un breton reialista que, el, passava lo temps, ambe Legac, un autre breton, a charrar dins son patés. Lo Josèp, dins aquel bòsc, amassèt ambe los autres dos un brave fais de lenha, e se'n tornèt dins la trencada sens un còp de fusilh. Benlèu un miracle. Benlèu lo freg qu'empachava los alemands de pensar a quicòm mai qu'a s'aparar los dets, lo morre, lo cadavre tot per morir pas torrats. De còps, l'ivèrn, quand camini, tant d'a pas coma a la lèsta, ieu tanben pensi pas pus qu'a la camba qu'estiri e a la que fau seguir, lo freg comola çò autre. Josèp o nos aviá escrich. Lefebvre èra estat bèl primièr a s'aconsomir dins la calor del fuòc qu'avián alucat. Mas èra pas estat endormit tròp de temps. Caliá far la velha e l'endeman, lo sergent aviá contat al capitani que passava la nuèit cauda e l'eroïsme dels soldats. Eroïsme estranh, me pensavi, mas pasmens... Lo fraire aviá pas pus páur de res. E ara, la letra que nos contava la crotz de guèrra, èra lo portur tot sol que l'aviá donada al paire. Èri ieu que l'aviá legida, al dinar, a tota l'ostalada. La maire ne plorava, quitament. Pensava a Loís, segur. Vau tornar al vilatge deman, après dos jorns aicí, a netejar l'obrador del fustièr.
JOSÈP11 de novembre de 1919.Torni de la comuna. Nos an recampats, los borruts del parçan, per díser de far l'anniversari de la fin de la guèrra. Lo conse nos diguèt qu'aviá comandat un monument. Mas tanben que, dins cada vilatge, ba avián fach. Los peirièrs, los escalpraires an de trabalh que non sai. Los fustièrs tanben. Dins cada glèisa censat se fan de memorials de fusta pels mòrts de la guèrra. I a tanben las malautiás, las epidemias, lo freg. Pasmens ongan soi al caud. Me farà pas mestièr de me ganhar una autra crotz per anar quèrre un fais de lenha. Al caud de l'ostal, qu'i soi ara l'ainat. Lo paire es valent, malgrat sos 65 ans, mas es pas pus lo meteis dempuèi la mòrt de Loís. Las sòrres son vivas e la maire se demanda cossí maridar las doas mai joves. Ambe las veusas que i a...Fa un an, èri pròche Sarregueminas. Tres jorns a esperar la fin, sens un còp de fusilh. Sabi pas cossí lo capitani ba aviá sabut. Mas s'èra metut d'acòrdi, sens lo véser, ambe lo capitani dels alemands. Pro de mòrts, pro de sang versada, pro de dòls, pro de femnas negreportairas e de pichons despairats. Lo 9, pròche la vila, aviam rescontrats de paisans vielhs, dins sa bòria. Malgrat lo front, èran demorats aicí. Lo filh, forçat de combatre dins l'armada alemanda, èra anar morir en Russia, de la part de la mar Baltica. Sa darrièra letra parlava d'una mar gelada, de camps de nèu, de vilatges de la lenga estranha que disián baltica o quicòm aital. La maire nos aviá contat tanben l'istòria del segond filh, qu'èra passat en França en agost de 1914, e avián pas agudas de nòvas d'el dempuèi aquel temps. Compreniái pas res, que entre eles los dos vielhons parlavan un patés que semblava d'alemand. Davali de la comuna. I ai vist lo fraire, qu'es ara a Alban en cò del fustièr. I aviá tanben lo fustièr, un veuse que perdèt en mai d'aquò los tres filhs a la guèrra. Lo conselhièr general li donèt una medalha, al paure vielh. Medalha d'onor pel paire de tres soldats mòrts per França. Cal èstre falord per créser qu'aquò li agrada, al fustièr vièlh, que los tres dròlles tornaràn pas. Èra davalada amb el la Loïsa de Combas, promesa del seu ainat. Una crana filha, de la carn blanca, del uòlhs color d'ametla. Un crana filha negrevestida, aclapada per la dolor. Una filha que benlèu morirà aital, dins lo seu dòl, sens amor. Levat se Leonard la marida. Es mai jove qu'ela, mas qual sap.
LEONARD11 de novembre de 1932.Jorn de pausa, uòi. Pòdi davalar a la comuna per la remembrança dels mòrts. I trobarai l'ainat e, tanlèu la ceremonia acabada, davalarem ensems al vilatge. Veirai sa femna, que deu èstre mai que redonda, ara. Lo nenon es per nàisser en decembre. Me rapèli la nòça, en febrièr passat. La nòvia tan pichona, joveneta ambe sos 21 ans. Censat 15 ans de mens que lo fraire. Me demandi se s'aiman. Josèp me parlèt un còp d'una Maria, avants de partir per la guèrra. Èra pas aquesta, qu'èra pas a aquel temps qu'una filheta pichoneta. Lo paire èra mai qu'urós d'aquò. Coma s'èra un vòt de maridar l'ainat, aviá decidit de quilhar una crotz sul ròc bèl del vilatge, l'annada de la nòça. La fusta de la crotz, l'aviá comandada al meu patron, qu'èra ja vièlh, mas que demorava lo patron. Lo paire m'aviá dich tanben que caliá benlèu pensar a far l'eiretatge. Se farà l'an que ven. Vau daissar la tèrra al fraire. Serai, dins qualques meses, patron de l'obrador del fustièr. Lo patron me prometèt de me vendre l'ostal tanben, per pas res. Mas me caldrà tanben trobar una femna. Una sòrre de la del fraire, perqué pas. Me díson pas lag, me díson pas, tanpauc, bèl. Soi un jove normal, veni de far 27 ans. Vau pas pus a las vòtas, solament per la fièira bèla, passi lo jorn a beure de vin del país bas. Torni bandat a l'obrador, mas lo patron me ditz pas res. El tanben beu. Pas tròp, que qualques glopadas li sufíson per venir triste e plorar suls seus filhs. Demora segur que lo beure li va donar de letz, mas es tot lo contrari. Cresi que poirai pas jamai comprene aquò. Malgrat Loís, lo meu paire beu pas mai que çò requist per tuar la set. Mas ambe los autres dos filhs, es mens triste que lo fustièr vièlh.Ara que la maire es mòrta, parla encara mens. Amb una nòra e lèu de pichons enfants a l'ostal, es urós, mas pòdi pas saber çò que ditz pas.
JOSÈP11 de novembre de 1943.La nèu es aquí, mai freja encara. Ven de nos nàisser una filha, encara. Per remplaçar la que nos partiguèt a la prima. Pichona Margarideta, passada en una setmana del rire de sos dos ans al sangglaç de la mòrt.Tres òmes dormiguèron a l'ostal. Tres òmes del maquís. Joves, los uòlhs lusents de vida. Dos sortits de Caramaus, un vengut de Tolosa, que parla coma lo Marquet qu'èra ambe ieu a la guèrra. Es lo filh d'un fustièr pas ordinari, un que fa pas que los ataüts. Los caramausencs son filhs de carbonièr. Dos fraires que se díson Valièira. Un escais, plan segur, que totes los òmes del maquis an pas que d'escaisses. Páur que la polícia alemanda faga de mal a la siá familha. Tres joves ambe un fusilh. Magres coma de cocurlas. Mangèron la sopa ambe nosautres. S'aconsomiguèron al ras del fuòc, una flaçada sus cadun del temps que sos vestits secavan. Nos contèron sas escorregudas. Sidòbre, Segalar, Montanha Negra, los viòls e los travèrses, los rius e los tèrmes. La páur de la patrolha alemanda. Lor contèri ma guèrra passada, lo freg de Champanha, l'infèrn de Verdun, la mòrt a Verdun, los alemands. Manquèri de m'embufar quand lo tolosenc comencèt de malparlar del Marescal. Li diguèri qu'èra el lo venceire de Verdun. L'ainat dels Valièiras faguèt tàiser lo tolosan. Lo diguèt que li caliá respectar lo que los acessava. Un crane dròlle, aqueste. Compreni pas tròp çò que se passa ambe lo Marescal. I a tres ans, totes lo lausavan qu'aviá sabut nos aparar d'una guèrra longa e de mai de mòrts que la guèrra granda. Es lo paire de la Nacion. Pasmens començan de contar d'istòrias de presonièrs o de civils que mandan far rostir luònht de França, en Polonha. Demandèri als maquisards çò que ne pensavan. Me diguèron que òc, de causas pas polidas se fasián. Se disiá que lo Marescal, vengut vièlh, senhorejava pas pus e que lo governament manjava dins la grépia dels alemands. Contavan tanben las victòrias dels russes, aligats dels anglés e dels americans, a Estalingrad. Los americans en Africa del nòrd. Las recuoladas dels alemands, pertot. Pensavi mai a la guèrra aicí, la guèrra a la talent, la guèrra al freg. La guèrra al dòl. A l'enterrament de la pichona, l'ainat agafèt lo mal de mòrt. Patiguèt tres meses de temps e deguèrem tornar al cementèri. La femna es aclapada per la dolor. Tres enfants mòrts en dos ans. Es lo malastre que nos tusta dessús. L'ainat que càmbia a cada generacion. L'ainat primièr que morís. Lo cabdèt que ven l'ainat. Per astre nòstre sénher nos balha pro d'enfants. Pas una annada sens naissença. Ai ara 5 enfants vius, tres filhs e doas filhas. Tres enfants que començan de m'adujar pel trabalh de la bòria. Lo mai pichon, ambe sos cinc ans, balha lo manjar als pòrcs. Sa sòrre mai granda lo velha. Los autres dos, los fau seguir pels camps e pels prats, un cada jorn del temps que l'autre fa lo pastre per las vacas. Aimariá tant consolar la femna, que passa las nuèits a plorar l'ainat, la pichona, e l'autre pichon que moriguèt l'an passat. Sabi pas que li tornar semenar la vida dins son ventre que, ara, demora redond. [Seguida] |